Opisy grafik powyżej, od lewej: [1] Wniebowzięcie Niepokalanej - płaskorzeźba z brązu dla bazyliki S. Maria della Grazie w Este, dzieło prof. Attilio Mistruzzi [2] Wniebowzięcie Najśw. Maryi Panny - okładka (z kości słoniowej) Ewangeliarza z IX w., znajdującego się w opactwie Sankt Gallen
Uroczystość Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny jest jednym z najstarszych świąt maryjnych w Kościele. Pierwsze ślady tego święta spotykamy ok. 450 r. w Jerozolimie. W VI w. obchodzono je w obrządku koptyjskim i syryjskim. Ok. 600 r. cesarz Maurycy rozciągnął święto Wniebowzięcia na całe swe cesarstwo. Papież Sergiusz I (†701), z pochodzenia Syryjczyk, przeniósł je na Zachód, gdzie od Karola W. staje się ono głównym świętem ku czci Maryi jako Jej "dies natalis" - dzień narodzin dla nieba. Był nim prawie wszędzie i to od najdawniejszych czasów dzień 15 sierpnia.
Najliczniejsze uroczystości, związane ze świętem Wniebowzięcia, mają miejsce w obrządku bizantyńskim. Cały sierpień ześrodkował się tu przy tym święcie i tak stał się miesiącem Maryi. W pierwszej połowie trwa przygotowanie, na które składa się dwutygodniowy post (tzw. "mały post Wniebowzięcia") i codzienne specjalne oficjum (nabożeństwo) liturgiczne, tzw. Paraklisis, cieszące się wielką popularnością. Samo święto poprzedza wigilia, tzw. proeortia, wypełniona podobnie jak i dzień następny rożnymi nabożeństwami. Przedłużeniem święta jest "metheorta" (rodzaj oktawy) ciągnąca się niegdyś do 31. 8., obecnie do 23.8. Wśród nabożeństw ku czci Wniebowziętej na bliższą uwagę zasługują Oficjum wotywne "Akatistos" o Zaśnięciu Najświętszej Panny oraz procesja wigilijna w Jerozolimie z ikoną Matki Bożej do Getsemani, gdzie znajduje się Kościół Zaśnięcia Najśw. Maryi Panny. Wśród pięknych śpiewów patriarcha okadza "łóżko" Najświętszej Panny, a następnie kler i wierni całują obraz, położony na tym "łóżku prosząc Matkę Bożą, by "z wysokiego nieba" spojrzała na nich i dopomogła im do zbawienia.
Liturgia bizantyńska dostarcza najwięcej i najlepszych, wolnych na ogół od naleciałości apokryficznych, świadectw o Wniebowzięciu Najśw. Maryi Panny z duszą i ciałem. Szczególną wartość przedstawiają tropary, ułożone przez świętych Jana Damasceńskiego, doktora Kościoła († 749), Kosmy, biskupa z Maiouma († 743) i Teofana Graptosa, biskupa Nicei († 845). "W czasie Twego Wniebowzięcia, o Matko Boża - woła św. Jan wojska anielskie, przejęte szacunkiem radością, okryły swymi skrzydłami Twoje ciało, wielki namiot Boży". Św. Kosma mówi: Rodząc Boga, o Niepokalana, zdobyłaś palmę zwycięstwa nad naturą, zmartwychwstałaś dla wieczności. Grób i śmierć nie mogą zatrzymać pod swą władzą Bogarodzicy, której wstawiennictwo nie ustaje i której opieka stanowi naszą niezłomną nadzieję: Jej tytuł Matki życia pozwolił Jej przejść do życia potęgą Tego, który zamieszkał w Jej łonie dziewiczym". Św. Teofan sławi: "przyjście (Niepokalanej) do nieba razem z ciałem" - "Oto dziś niebo otwiera się i przyjęcie Tej, co dała dzień (początek Temu, którego wszechświat objąć nie może" - i wzywa do modlitwy: "Padnijmy przed Nią do modlitwy. Nie zapominaj, o nasza Władczyni, o bliskim pokrewieństwie, jakie Cię łączy z tymi, którzy obchodzą uroczyście Twe święte zaśnięcie". Nadzwyczaj jasne teksty ma liturgia słowiańska, pochodząca od bizantyńskiej. Oficjum wigilijne zawiera tropar z takim wierszem: "Jezus, Pan jaśniejący chwałą Bożą... zabrał Cię z ziemi, o Matko Boża, z Twoją duszą i Twoim ciałem", a w Akatyście wotywnym znajdujemy następujące słowa: "Bądź pozdrowiona Ty, której ciało, nie podlegające zepsuciu, zostało uczczone w tymże czasie co Twoja dusza".
Inne obrządki wschodnie obchodzą również b. uroczyście święto Wniebowzięcia Najśw. Maryi panny, przepisują dłuższe lub krótsze posty, przed tym świętem, ale w liturgiach swych korzystają zbyt dużo z apokryfów. Liturgia syro - maronicka mówi szczegółowo o śmierci Maryi i pogrzebaniu Jej ciała w Getsemani przez Apostołów, a potem o przeniesieniu do nieba z duszą i ciałem, wśród chórów anielskich. "Wieść o wniebowzięciu - dodaje - ucieszyła umarłych, dla których stała się pierwocinami chwały". Wdzięczne są pienia w liturgii ormiańskiej: "Dziś duchy niebieskie przeniosły do nieba Mieszkanie Ducha Św[iętego]... Przeżywszy w Swym ciele życie niepokalane, zostałaś dziś owinięta przez Apostołów, a przez Wolę Bożą uniesiona do królestwa Swego Syna... Wstawiaj się za nami". W Abisynii oddziela się śmierć Maryi od Jej Wniebowzięcia i stąd obchodzi się dwa święta: Erafa (Zaśnięcie) - 16 stycznia i Felsata (Wniebowzięcie) - 9 sierpnia, kiedy to liturgia ogłasza: "W tym dniu wzięte jest do nieba ciało i Najśw. Maryi Panny, Matki Bożej, naszej Pani". Według liturgii etiopskiej Maryja przed śmiercią prosi Swego Syna, aby wysłuchiwał tych wszystkich, którzy będą się modlić w Jej imię. Jezus odpowiada: "Ktokolwiek prosić mnie będzie w i imię twoje, nie zginie nigdy, ani na tym świecie, ani w przyszłym, bo ja będę dla niego życzliwym pośrednikiem u Ojca Niebieskiego". W ten sposób zostaje ogłoszony słynny u Etiopów "pakt miłosierdzia".
Kościół łaciński nie przyjął apokryfów i wyłączył też ze swej liturgii wzmiankę o śmierci Najśw. Panny, abstrahując od tej kwestii jako niepewnej, a przy tym drugorzędnej. Wierzył tylko, że Maryja została wniebowzięta, razem z duszą i ciałem, a wiara ta, z wiekami coraz jaśniejsza, znalazła swe odbicie w liturgii. Liturgia święta Wniebowzięcia (poprzedzonego wigilią z postem) jest niezwykle bogata i wspaniała, stanowi istny poemat ku czci Wniebowziętej. Przenika ją nuta radości: "Dzisiaj Maryja Dziewica do nieba wstąpiła: radujcie się, albowiem z Chrystusem króluje na wieki". W Oficjum brewiarzowym psalmy mariańskie są przeplatane uroczymi antyfonami, a lekcje - przemiłymi responsoriami, które opiewają wielkość i świętość Maryi. Jej szczęście w niebie oraz zachwyt Aniołów i Kościoła "Dziewico najroztropniejsza, dokąd podążasz jako zorza promienna? Córko Syjońska, całaś piękna i wdzięczna: piękna jak księżyc, wybrana jako słońce." Na to pytanie antyfonalne odpowiedzią jest werset: "Wyniesiona jest święta Boża Rodzicielka ponad chóry anielskie do królestwa niebieskiego". W formularzu Mszy św., w braku tekstów ewangelicznych odpowiadających bezpośrednio tajemnicy dnia, Kościół przyswaja sobie zręcznie różne teksty przenośne z Pisma Św[iętego] i ze świąt dziewic i ożywia je własnymi wzmiankami o Wniebowzięciu czy aktualnymi modlitwami. "Niech modlitwa Bożej Rodzicielki wspomoże, Panie, lud Twój wierny; a jako wiemy, iż opuściła tę ziemię wedle właściwości śmiertelnego ciała swego, tak daj nam odczuć skutki Jej wstawiennictwa u Ciebie, w niebieskiej chwale". Nastrój świąteczny ożywia też chwałą oktawę Wniebowzięcia.
Liturgia, czcząca od najdawniejszych wieków, w sposób tak uroczysty, tajemnicę Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny, jest dowodem wiary Kościoła w tę prawdę. Wszak lex orandi to lex credendi:
Kościół tak się modli jak wierzy. Jego urząd nauczycielski, zostający pod specjalną opieką Ducha Św[iętego], czuwa, kieruje pobudza kult zewnętrzny hiperdulii, oddawany Maryi, i wykorzystuje liturgię dla nauczania wiernych. Wartość liturgii jako świadka autentycznego wiary Kościoła podkreślił Ojciec Św[ięty] Pius XII w encyklice "Mediator Dei", dodając dla przy kładu, że z tego źródła czerpał wiele papież Pius IX przy określaniu dogmatycznym Niepokalanego Poczęcia. Argument z liturgii posłuży też w wielkiej mierze do dogmatu Wniebowzięcia.
