Księga Joela należy do najbardziej wstrząsających ksiąg Starego Testamentu. Natchniony "słowem Pańskim" prorok przedstawia groźny obraz sądu Bożego nad narodem, który sprzeniewierzył się Jahwie[1]. Klęska następuje po klęsce: "Spustoszona jest kraina, zasmuciła się ziemia, zniszczona jest pszenica, zawstydziło się wino, zemdlała oliwa... Pogniły dobytki, obalone są gumna, zburzone są spichlerze... wyschły źródła wód, a ogień pożarł ozdoby puszczy" (Jl 1,10.16.20). Sąd nad jednym narodem przeobraża się w sąd nad całym światem. Następuje "dzień ciemności i mroku, dzień obłoku i wichrów". Idzie Sędzia, przed którego "obliczem zadrży ziemia, poruszą się niebiosa, słońce i księżyc zaćmią się, a gwiazdy zahamują jasność swoją" (Jl 2,2.10).

"Co tam pocznie człek mizerny"?[2]

Jedynie pokuta może zadośćuczynić za popełnione winy i przebłagać, zagniewanego Boga. Nawołuje on do niej przez usta proroka: "Nawróćcie się do mnie z całego serca waszego w poście i w płaczu i żalu... Przepaszcie się, a płaczcie kapłani... Zwołajcie lud, zbierzcie dzieci i ssące piersi... I rozdzierajcie serca wasze, a nie szaty wasze, a nawróćcie się do Pana Boga waszego: bo dobrotliwy i łaskawy jest i wielkiego miłosierdzia, skory do przebaczenia... Między przedsionkiem a ołtarzem, niecki płaczą kapłani, słudzy Pańscy niech mówią: Przepuść, panie, przepuść ludowi swojemu, a nie wydaj dziedzictwa Twego na hańbę... Żalem zdjęty jest Pan nad ziemią swoją i przepuścił ludowi swemu" (Jl 2,12-18). Pokuta - "największe dobro po utraconej niewinności" - jak mawiał mędrzec pogański - "wyrównała" naruszoną przez grzech równowagę praw Bożych. Stwórca okazał miłosierdzie.

* * *

Proroctwo Joela czyta Kościół w Lekcji Środy Popielcowej. Poświęca on w tym dniu popiół - symbol doczesnego przemijania. "Memento homo "quia pulvis es et in pulverem reverterls - Pamiętaj człowieku, że jesteś prochem i w proch się obrócisz". Ale słowa te mówią jedynie o przemijaniu kształtów cielesnych, podczas gdy duch trwa wiecznie i troska o jego zachowanie i rozwój jest najważniejszym celem życia. "Cóż pomoże człowiekowi, choćby wszystek świat pozyskał, a na duszy swej szkodę poniósł" (Mt 16,26) - ostrzegał Zbawiciel przed nadmiernym umiłowaniem ziemi i ciała. Trzeba stwierdzić, że człowiek zdawał sobie sprawę ze swych boskich przeznaczeń i dlatego walka z popędami skażonej natury, wysiłek zdobywania cnoty, żal za winy - towarzyszyły jego życiu i uważane były za nieomylny sprawdzian najwyższych moralnych wartości. Tam, gdzie się kończyło poczucie odpowiedzialności, gdzie cichło sumienie, a do głosu dochodziły żądze - kończył się człowiek.

* * *

Post jest jedną z form zadośćuczynienia za popełnione winy i zarazem środkiem pomagającym do ujarzmienia natury i podporządkowania jej duchowi. Istotę jego stanowi panowanie nad ciałem i jego namiętnościami z pobudek i dla celów moralnych. Podbicie niższego Wyższemu, poddanie zmysłów rozkazom duszy, przebłaganie Bóstwa - oto idea postu, znana we wszystkich religiach i systemach moralnych świata.

W znaczeniu ścisłym, post jest odmianą cnoty wstrzemięźliwości i polega na ograniczeniu wrodzonego popędu do jedzenia i picia, oczywiście z pobudek duchowych. Katechizm zalicza post obok modlitwy i jałmużny do "najprzedniejszych dobrych uczynków".

Źródeł pochodzenia postu należy szukać w prawie naturalnym, boskim i ludzkim (kościelnym). Już Tertulian, pisarz chrześcijański z II wieku zauważa, że "w nakazie Boga zabraniającego pierwszym ludziom pożywania owoców z "drzewa wiadomości złego i dobrego" - mieściła się idea postu". Św. Tomasz zaś powiada, że: "post jest pożyteczny dla zgładzenia i przeciwdziałania skutkom winy oraz podniesienia umysłu ku [70]rzeczom duchowym". Po czym radzi: "Każdy z przyrodzonej pobudki powinien tyle pościć, ile widzi potrzeby dla osiągnięcia powyższych korzyści". Przeto - powiada św. Tomasz - post podpada pod prawo natury". Naturalny charakter postu potwierdza fakt, iż był on znany i praktykowany wśród pogan, a celem jego było uczczenie lub przebłaganie bóstwa. - Post jako wstrzemięźliwość zarówno w używaniu pokarmów, jak i opanowanie innych popędów, np. zmysłowych, jest rzeczą konieczną dla zachowania i normalnego rozwoju życia. Przysłowie ludowe: post nie umorzy, a jałmużna nie zuboży ma nie tylko moralne, ale i społeczne znaczenie. Wstrzemięźliwość oczywiście pojmowana roztropnie nie tylko nie szkodzi zdrowiu, ale podtrzymuje go i wpływa dodatnio na cały organizm, czego dowodem są tak często zalecane przez medycynę "diety" i kuracje polegające na poście i wstrzemięźliwości. W dziedzinie płciowej (wstrzemięźliwość czasowa w pewnych okresach pożycia małżeńskiego i wstrzemięźliwość całkowita, tzw. celibat osób nie związanych małżeństwem lub poświęconych Bogu) - jest źródłem zdrowia fizycznego i moralnego. Jest nieodzownym warunkiem normalnego i zdrowego rozwoju rodziny - jeśli mowa o stanie małżeńskim, i twórczego posłannictwa i świętości w stanie duchownym.

Ideę postu głosi Pismo Św[ięte], a Zbawiciel daje nam przykład przez swój czterdziestodniowy post na puszczy. Wskazuje On na głębokie znaczenie tej świętej praktyki, zwłaszcza w walce z pokusami złego ducha. "Ten rodzaj (szatana) żadnym sposobem nie może opuścić człowieka, jeno przez modlitwę i post" (Mk 9,28) - tłumaczył Zbawiciel strapionym uczniom, którzy nie mogli egzorcyzmami uzdrowić opętanego. Toteż Kościół od najdawniejszych czasów polecał zachowywać posty. Poszczono w środy, piątki i wigilie[3]. Przy czym posty te były surowe i polegały niekiedy na jednorazowym posiłku w ciągu dnia oraz na powstrzymywaniu się od spożywania pokarmów mięsnych a nawet nabiału. Zwyczaj czterdziestodniowego tzw. Wielkiego Postu powstał na Wschodzie. Trwał on siedem tygodni czego ślady spotykamy dzisiaj w okresie tzw. "przedpościa". obejmującego trzy niedziele a mianowicie: Septuagesima, Sexagesima i Quinquagesima - siedemdziesiątnicę, sześćdziesiątnicę i pięćdziesiątnicę. Liturgia tych niedziel zapowiada czas pokuty i smutku. Nie odbiegniemy od tematu, jeśli wyjaśnimy, że wyrazy "post" i "wstrzemięźliwość" (po łacinie "jejunium" i "abstinetio") mają różne znaczenia. Mianowicie "post" oznacza ograniczenie w używaniu pokarmów co do ilości, np. przyjmuję posiłek (może być mięsny) tylko raz na dzień do sytości. Natomiast "wstrzemięźliwość" oznacza ograniczenie pożywienia co do jakości i odnosi się głównie do powstrzymania się od spożycia pokarmów mięsnych (można jednak jeść z tłuszczem i nabiałem, bo te pokarmy nie są objęte wstrzemięźliwością).

Do wstrzemięźliwości obowiązani są wszyscy wierni, poczynając od 7 roku życia, do postu zaś i wstrzemięźliwości od 21 do 60 roku życia. Należy zaznaczyć, że Kościół zawsze udzielał w razie potrzeby dyspensy od postu. Dyspensy te nakładają na korzystających z nich obowiązek krótkich modlitw w intencji Ojca Św[iętego].

Obecnie - w przeciwieństwie do wczesnego średniowiecza, kiedy to Kościół przy pomocy postu i innych praktyk religijnych wychowywał społeczeństwa i ujarzmiał jego pierwotne instynkty i namiętności - posty są bardzo łagodne.

* * *

Tych kilka myśli o poście kończymy słowami prefacji wielkopostnej: "Boże, który przez post ciała ujarzmiasz namiętności, wznosisz umysł, udzielasz nam mocy i nagrody przez Jezusa Chrystusa"...

Modlitwa ta wskazuje na istotny cel postu, a jest nim - jak już mówiliśmy: ujarzmienie zmysłów, wzniesienie serca i duszy ku rzeczom boskim i zdobywanie mocy do pokonywania przeszkód w budowaniu Królestwa Bożego.

[1] Jahve wyraz hebrajski oznacza: Bóg

[2] Z hymnu kościelnego "Dies irae"

[3] Vigilare - czuwać, ponieważ chrześcijanie w pierwszych wiekach przygotowywali się do większych uroczystości przez post i całonocne czuwanie na modlitwie.